Leo van der Weele

Het oorlogsverhaal van Leo van der Weele uit Groningen. Hij is in Singapore geboren. Zijn oorlogsverhaal is op panelen tentoongesteld door beeldend kunstenaar Egbert Pikkemaat voor zijn expositie-project 'Oorlogsverhalen van Indische en Molukse Groningers'

Naar Nederlands-Indië

Leo van der Weele (foto rechts) werd in 1936 geboren in Singapore. Zijn vader was stuurman bij de KPM (Koninklijke Paketvaart Maatschappij). In 1938 krijgt hij een nieuwe standplaats in Makassar op het eiland Celebes in Nederlands-Indië. Zoon Leo heeft aan het huis daar nog wel herinneringen: het zwembad, de bedienden, een reusachtige duizendpoot, en de ontdekking van een krab in het toilet...
In 1941 verhuizen ze naar een nieuw standplaats van zijn vader: Soerabaja op het eiland Java.

Tweede Wereldoorlog in de Pacific

Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in de Pacific, na de Japanse aanval op het Amerikaanse Pearl Harbour en de oorlogsverklaring van Nederland aan Japan op 8 december 1941, wordt het steeds waarschijnlijker dat Japan ook Nederlands-Indië zal willen innemen. Op 1 maart 1942 begint de Japanse aanval op Java en op 8 maart bezetten zij Soerabaja. Vlak daarvoor heeft Leo’s vader het bevel gekregen zijn schip tot zinken te brengen om te voorkomen dat het in Japanse handen zou vallen.

Intocht Japanners

De Japanse inval ging gepaard met zware bombardementen op Surabaya.
De intocht van het Japanse leger na de Nederlandse capitulatie staat Leo nog scherp voor de geest. De oorspronkelijke Indische bevolking, soms getooid met rood-witte vlaggetjes, haalde de Japanse soldaten juichend in als bevrijders.

Vader gevangen gezet

Maar de Nederlanders en de Indische Nederlanders verging het anders. Zo ook Leo’s vader. Hij wordt door Japanse soldaten thuis opgehaald en gevangengezet. Leo herinnert zich, dat hij daarna -achter op de fiets bij moeder- naar de gevangenis ging om vader te bezoeken.
Niet lang daarna worden alle Nederlanders en de meeste Indische Nederlanderds ook geïnterneerd in Japanse kampen. Leo is dan 6 jaar. Samen met zijn moeder komt hij in het kamp Darmowijk in Soerabaja.

Interneringskamp Darmo-wijk

Het Japanse  'interneringskamp Darmo-wijk' was een als kamp ingerichte woonwijk in het uiterste zuiden van Soerabaja, tegen het Euro­pese kerkhof Kembang Koening. De ingang bevond zich aan de oostzijde ter hoogte van de Coen Boulevard. Het was een kamp voor vrouwen en kinderen. De wijk was afgesloten voor de buitenwereld door hoge hekken en schuttingen van gevlochten bamboe, het zogeheten 'gedek'. Er werd  contact met de buitenwereld gehouden door op een hek te klimmen en zo over de afrastering te kijken, of door te gluren tussen de spleten in het bamboe. Op deze manier werd er onderhandeld met de inlandse bevolking buiten het kamp om aan eten of medicijnen te komen. Het Darmo-wijkkamp was een Burgerkamp in de periode juni 1942 tot 27 april 1944, en in de maanden mei en augustus 1945. Tenslotte was het na de Japanse capitulatie een Republikeins bersiap-kamp van 6 tot 28 november 1945 

Uitbraak Polio

Vlak voor kerst 1943 krijgt Leo in het Darmowijk-kamp polio. Omdat deze ernstige ziekte zeer besmettelijk is, wordt Leo overgebracht naar een ziekenhuis in Soerabaja. Leo: “Ik voelde mij daar totaal verlaten. Er mocht in het ziekenhuis van de Japanners niet met blanke Nederlandse patiënten worden gesproken”.
Ter compensatie creëert Leo zijn eigen fantasiewereld. Een meisje waarmee hij op de ziekenzaal ligt, vertelt hem sprookjes, wat hem enorm opbeurt. Dit en zijn talent om te kunnen fantaseren legde de kiem voor zijn hedendaagse schrijverschap. Hij heeft acht boeken uitgebracht, waaronder één over zijn Indische verleden. 

Gevolgen Polio-virus

Het polio-virus wordt van mens op mens overgedragen. De infectie kan verlammingen geven, kan leiden tot blijvende restverschijnselen en soms tot overlijden. Duizenden mensen die als kind polio hebben gehad, kampen met de late gevolgen ervan: het postpoliosyndroom. Zij krijgen steeds meer last van gezondheidsproblemen en fysieke beperkingen. In variërende mate hebben zij restverschijnselen van polio overgehouden: verlammingen van ledematen, romp, slik- of ademhalingsspieren, groeistoornissen, gewrichtsdeformaties en scoliose. Met het ouder worden kan vroegtijdig artrose ontstaan door een afwijkende belasting of overbelasting van al dan niet gedeformeerde gewrichten. (-Bron: Medische Contact).

Moeder en zoon gescheiden

Maandenlang is Leo' s moeder, die het kamp niet uit mag, van haar zoon gescheiden, die in afzondering in het ziekenhuis ligt. En dan ziet Leo op een dag voor het raam van zijn ziekenhuiskamer staan zijn moeder. Ze wordt bewaakt door een gewapende Japanner. Maar ze kan haar zoon nu in ieder geval even zien.
Op 12 maart 1944 wordt Leo plotseling vanuit het ziekenhuis naar een station in Soerabaja gebracht. Op het station staan ook alle kampbewoners van de Darmowijk opgesteld. Ook zijn moeder is erbij: ze zijn eindelijk weer herenigd...  Allen worden op transport gesteld naar een ander kamp in Semarang: het Bangkong-kamp.

Vrouwen-interneringskampen

De Japanse bezetters verplaatsten vanaf eind 1943 vrouwen en kinderen uit de zogenaamde “beschermde” wijken per geblindeerde treinen naar vrouwen-interneringskampen in Semarang, Ambarawa in Midden-Java en Tjimahi in West-Java. De kampen bestonden veelal uit barakken, stadswijken of grote gebouwen zoals kloosters en scholen. Kamp Bangkong in Semarang was gevestigd in een kloostergebouw (foto rechts). Ook dit kamp werd in de periode 1943-1944 steeds voller, waardoor de problemen steeds groter werden. De hygiëne ging hard achteruit, de voedselsituatie werd steeds slechter, waardoor veel honger werd geleden. Door gebrek aan voldoende en volwaardig voedsel en medicijnen was het sterftecijfer erg hoog. Naast het gemis van hun man, respectievelijk vader, familie, hun sociale contacten, het gemis van enige privacy, leden zij ook erg onder het juk van de onberekenbare Japanse bezetter. De geïnterneerden werden gedwongen corveewerk te doen, moesten op lange appèls staan en ondergingen vernederingen en mishandelingen door de bewakers.Voor de moeders, die kinderen bij zich hadden was het vreselijk te moeten aanzien, hoe de fysieke en psychische gezondheid van hun kinderen zienderogen achteruit ging (-Bron: Stichting Gasdocenten WOII)

Zeer zwaar

Vooral in het laatste kamp - Kamp Lampersari in Semarang (tekening rechts)- waar Leo en zijn moeder sinds 13 februari 1944 verblijven, was het erg zwaar. Dit kamp bestaat uit een groot aantal kamponghuisjes en een school, gelegen aan weerszijden van de Lamper­sari-weg in het oosten van Semarang.

In de overvolle kampen wordt het leven steeds moeilijker voor de Nederlanders en Indische Nederlanders, die er onder erbarmelijke omstandigheden zitten opgesloten. De mensen zijn sterk vermagerd omdat er bijna geen eten meer is. En de hygiëne met open toiletgaten laat ook veel te wensen. Ziekten en sterfgevallen zijn aan de orde van de dag. Met man en macht wordt getracht te overleven (-Bron: Stichting Gasdocenten WOII).

Japanse capitulatie

Maar dan, bijna anderhalf jaar later, wordt er plotseling meer voedsel verstrekt aan de kampbewoners. Het bleek een voorbode te zijn van de capitulatie van Japan op 15 augustus 1945. Maar bevrijdingsfeesten, zoals we die van de bevrijding van Nederland kennen, waren er niet bij in Indië. Dit kwam voornamelijk door de bersiap-opstand.

Bersiap opstand

Men moest na de Japanse overgave in de kampen blijven, omdat het buiten het kamp niet veilig was. De bersiap-opstand was begonnen. Buiten de kampen was iedereen die Nederlands was of banden had met de Nederlanders, het doelwit van moordende bendes van Indonesiërs, die de onafhankelijkheid van Nederland bevochten. Daaronder ook veel met bamboe speren, messen en zwaarden bewapende jongeren, de pemoeda’s (foto rechts). Er werden in deze bersiap-periode naar schatting 30.000 Europeanen en Chinezen door de opstandelingen vermoord. De kampbewoners werden nu beschermd door de Japanners, die daarvoor hun bewakers waren. 

Naar Nederland

De vader van Leo had de kampen waarin hij had gezeten tijdens de Japanse bezetting ook overleefd. Uiteindelijk is het complete gezin eind 1945 gedwongen om met de boot naar Nederland te vertrekken. Leo is dan 9 jaar. (Foto rechts: paneel expositie 'Oorlogsverhalen Indische en Molukse Groningers in het Floreshuis).
De Nederlandse samenleving is voor Leo volledig nieuw. Hij was nooit eerder in Nederland geweest. Hij kende alleen de tropen, waar hij geboren was. Hij moet zich leren aanpassen aan het nieuwe land. En hij heeft, omdat hij in de Jappenkampen had gezeten, een leerachterstand, die hij moet inhalen. Ondanks de verloren schooljaren in het kamp doet Leo gewoon mee op school. Hij gaat na de Lagere School naar de Middelbare School in Overveen, waar hij woont. kwam Wat fijn voor hem was, dat 30 tot 40% van de leerlingen uit Indië afkomstig was. Zonder iets te hoeven zeggen, weten ze elkaar feilloos te vinden.

Leven kan anders verlopen

Leo heeft geleerd om te gaan met het idee dat het leven anders kan verlopen dan gehoopt. Daarom heeft hij veel begrip voor vluchtelingen. Leo: “Wij zijn als Indische-Nederlanders opgegroeid in een gemengde samenleving. Dat heeft ons gevormd. Terecht of niet, zijn wij uiteindelijk ook het land uit getrapt waar onze wieg stond. En in Nederland waren we vervolgens ook niet welkom”.  
Leo vervolgt: “Het meest schrijnende voorbeeld vind ik de slechte behandeling door de Nederlandse overheid van de Molukkers. Daar is weinig van geleerd. Het is niet verstandig om alles maar weg te rationaliseren en met het steeds maar herhalen van excuses schieten we ook niets op”, aldus Leo.

Verschillen in verwerking

Het valt Leo op, dat er grote verschillen zijn tussen hoe mensen de oorlogsjaren al dan niet verwerken. Leo zegt het zo: “De één is er kennelijk gevoeliger voor dan de ander. Maar ook  na de oorlog heb ik grote tegenslagen moeten verwerken in mijn leven. Dus je moet oppassen niet alles zo maar te projecteren op je oorlogsjeugd.”, aldus Leo. Hij is inmiddels 86 jaar.